5.3 Κάθισμα Παναγίας, Ιεροσόλυμα

Η αρχαιολογική σκαπάνη από το 1999, υπό τη διεύθυνση των Γ. Π. Λάββα και R. Avner (εκπρόσωπο της Ισραηλινής Αρχής Αρχαιοτήτων) αποκάλυψε ένα μνημειακό ναϊκό κτίσμα, οκταγωνικού σχήματος, το οποίο διατάσσεται γύρω από έναν φυσικό βράχο, το «Κάθισμα», όπου σύμφωνα με την παράδοση η Παναγία, κατευθυνόμενη προς τη Βηθλεέμ, σταμάτησε για να ξεκουραστεί. Η οκταγωνική εκκλησία αρθρώνεται γύρω από τον ιερό αυτό βράχο, σε ομόκεντρες ζώνες, οι οποίες περιλαμβάνουν τον περίδρομο και μια εξωτερική ζώνη με τέσσερα παρεκκλήσια και ενδιάμεσους χώρους-δωμάτια. Στόχος του αρχιτέκτονα ήταν να χωροθετήσει το οικοδόμημα κεντροβαρικά ως προς τον ιερό βράχο του μαρτυρίου, τονίζοντας με αυτόν τον τρόπο εμφατικά τον θεοβάδιστο και ιερό χαρακτήρα της θέσης. Ο ναός καλύπτεται από εξαιρετικής ποιότητας ψηφιδωτά δάπεδα με γεωμετρικό και φυτικό διάκοσμο, ενισχύοντας έτσι τον μνημειακό και επιβλητικό χαρακτήρα του. Η αναγνώριση από τις Οικουμενικές Συνόδους της λατρείας της Παναγίας φαίνεται να εδραιώνεται στην πράξη με την ίδρυση του μνημειακού αυτού συγκροτήματος, το οποίο αποτέλεσε αξιόλογο τόπο λατρείας τουλάχιστον μέχρι τον 8ο αι. μ.Χ., οπότε η Ιερουσαλήμ καταλήφθηκε από τους Μουσουλμάνους.

Ο ναός αναφέρεται ήδη από τον 6ο αιώνα μ.Χ. από τον βιογράφο του Αγίου Θεοδοσίου του Κοινοβιάρχου ως μοναστήρι, κτισμένο κατά παράκληση μιας ευσεβούς κυρίας, ονόματι Ικελίας, όταν αρχιεπίσκοπος και στη συνέχεια πρώτος Πατριάρχης Ιεροσολύμων ήταν ο Ιουβενάλιος. Ήταν ο πρώτος οκταγωνικός ναός στη βυζαντινή ναοδομία, ο οποίος λειτούργησε ως πρότυπο για την ίδρυση ομοειδών οκταγωνικών ναών αφιερωμένων στην Παναγία, όπως στο όρος Γαριζίμ στην Παλαιστίνη, του Αγ. Στεφάνου Rotondo στη Ρώμη, του Αγ. Φιλίππου στην Ιεράπολη της Κιλικίας, αλλά και για το μουσουλμανικό μνημείο «Τέμενος του Βράχου» στον λόφο Μορία της Ιερουσαλήμ, που ανεγέρθηκε το 691 μ.Χ. στο σημείο όπου ο Μωάμεθ αναλήφθηκε στους ουρανούς.

Η ανασκαφή του «Καθίσματος» ανέδειξε έναν ιερό και άγιο τόπο, ο οποίος θα αποτελέσει στο μέλλον προσκυνηματικό πόλο έλξης για τους πιστούς. Η αποκάλυψη της θέσης, η οποία αναφέρεται εμφατικά στα Απόκρυφα Ευαγγέλια και στο Κοράνι, διαμορφώνει ένα νέο πεδίο γνώσης και προβληματισμού για μια σειρά από ζητήματα, όπως η καθιέρωση της λατρείας της Παναγίας, η εισαγωγή του οκταγωνικού σχήματος για τα θεομητορικά λατρευτικά κτίσματα, καθώς και οι παραπληρωματικές αλλά και αντικρουόμενες σχέσεις του Μωαμεθανισμού με τον Χριστιανισμό κατά τα πρώτα χρόνια εδραίωσης του πρώτου.